Daar is dus twee naamwoordstukke in hierdie sin: Jan en ʼn motorfiets. Vormlike ontleding sê net vir ons dat dit sinstukke is met ʼn naamwoord as kern, dit sê nie vir ons wat die sinstukke in die sin doen nie. 

Sinsontleding wat te make het met wat sinsdele in ʼn sin doen, lewer sinsfunksies op, en dit is slegs hierdie afdeling van die sintaksis wat op skool onderrig word. Waar vormlike ontleding te make het met die woorde wat die kerne van die sinstuk vorm, het funksionele ontleding te make met wat die spesifieke sinsdeel vir die werkwoord doen. Hierdie beginsel is om verskeie redes kernbelangrik.

In die eerste plek beteken dit dat die sinsfunksies wat ons identifiseer, altyd beskryf word ten opsigte van hulle verbintenis/verhouding met die werkwoord. Kyk weer na ons voorbeeldsin Jan koop ʼn motorfiets. Vormlike ontleding het vir ons gesê daar is twee naamwoordstukke in die sin, Jan en ʼn motorfiets. Funksionele ontleding sê vir ons die sin het ʼn werkwoord wat ʼn handeling uitdruk (koop), ʼn entiteit wat die handeling uitvoer (Jan) en ʼn entiteit wat die handeling ondergaan (ʼn motorfiets). Daardie "entiteit wat die handeling uitvoer" is die subjek (onderwerp) van die sin, en die "entiteit wat die handeling ondergaan", is die direkte objek (direkte voorwerp). 

In die tweede plek beteken die beginsel die leerder se vermoë om sinsontleding te doen, word in die eerste stap al bepaal deur sy/haar vermoë om werkwoorde korrek te kan identifiseer. Verwys na hierdie afdeling in ons gratis aanlyn grammatika vir ʼn volledige bespreking van die soorte werkwoorde wat ons in Afrikaans identifiseer.

In die derde plek beteken dit dat ʼn byvoeglike bepaling nie ʼn sinsfunksie kan wees nie. Ja, dit beteken dit is nie korrek om vir leerders te leer daar is so ʼn ding in ʼn sin nie, want byvoeglike bepalings is uitbreidings van die naamwoord, nie die werkwoord nie, en dus per definisie nie sinsfunksies nie. 

As ons die voorbeeldsin meer kompleks maak, lyk die ontleding van sy sinsfunksies so:

My broer Jan het vir hom ʼn splinternuwe motorfiets gekoop met die geld wat hy in die Lotto gewen het.

Onderwerp: My broer Jan

Gesegde: het vir hom ʼn splinternuwe motorfiets gekoop met die geld wat hy in die Lotto gewen het 

Direkte voorwerp: ʼn splinternuwe motorfiets

Indirekte voorwerp: vir hom

Adjunk: met die geld wat hy in die Lotto gewen het

Uit bogenoemde is daar ʼn paar belangrike afleidings te maak wat dwarsdeur hierdie afdeling geld:

• Die opvatting wat tans in skoolwerk opduik dat die gesegde gelyk is aan (slegs) die werkwoorde in die sin, is nie korrek nie. Die gesegde is alles in die sin wat nie die onderwerp is nie.

• Dit is moontlik om ʼn sinsfunksie binne ʼn ander sinsfunksie te kry. Die gesegde is ʼn sinsfunksie, en binne die gesegde kry ʼn mens ander sinsfunksies soos direkte objek, indirekte objek, adjunk, ens.

• Dit is moontlik dat ʼn sinsfunksie deur ʼn woord (Jan), ʼn frase (my broer Jan) of ʼn sin (my ma se ander seun wat eerste gebore is) verrig kan word.

• Die aard van die verbintenis tussen ʼn bepaalde sinsdeel en die werkwoord, bepaal wat ons daardie sinsdeel gaan noem. 

• Sommige sinsdele is noodsaaklik omdat hulle die sin grammatikaal maak. ʼn Mens kan byvoorbeeld nie die onderwerp uit ʼn sin weglaat nie, maar jy kan die adjunk uit ʼn sin weglaat. 

In die volgende blogs in hierdie reeks, sal die onderskeie sinsfunksies breedvoerig bespreek word. As jy vandag net verstaan dat daar in die sintaksis ʼn reuseverskil is tussen hoe ʼn sinsdeel lyk en wat ʼn sinsdeel in ʼn sin doen, het jy al berge versit.

VivA-groete

Cecilia Erasmus